Stikstofbeleid, klimaatacties, asielzoekerscentra: je bent voor of tegen, en dat zorgt voor botsingen en ongemak. Toch kan polarisatie iets moois opleveren. Kiesrecht voor vrouwen bijvoorbeeld. Plus 9 andere voorbeelden. ‘Het is belangrijk om niet te pessimistisch te zijn.’
Laatst was hij ‘aan de wandel’ in Oost-Nederland, waar op de boerenerven veel omgekeerde vlaggen hingen. ‘Stel je komt daar onverhoopt terecht, terwijl je het niet eens bent met de boerenacties. Zou je dan toch met de bewoner in gesprek gaan?’ Paul Dekker, hoogleraar Civil Society bij de Universiteit van Tilburg, vraagt het zich hardop af.
‘Vaak vluchten mensen in gedachtes als: die andere kant staat zo ver weg van mij, daar is geen beginnen aan. Terwijl je samen pratend zal merken waar de wanhoop bij de ander vandaan komt. Als je het gesprek niet aangaat, worden verschillen versterkt terwijl daar misschien geen aanleiding voor is.’
Nou hoeft polarisatie – het groter worden van tegenstellingen in de politiek, in de maatschappij en de publieke opinie – niet per se een probleem te zijn, aldus Evelien Tonkens. Zij is hoogleraar Burgerschap en Humanisering van de Publieke Sector aan de Universiteit voor Humanistiek te Utrecht. ‘In een democratische rechtsstaat is een debat idealiter iets aantrekkelijks en zelfs wenselijk. Het is leerzaam om verschillende geluiden te horen. En dankzij scherpe politiek debatten in de Tweede Kamer, met voors en tegens, krijgen kiezers inzichtelijk waar welke partij voor staat.’
‘Ik weet hoe jij over de wolf denkt, dus dan weet ik ook hoe jij over abortus denkt’
Schadelijk wordt het pas als er aan tegengestelde standpunten ‘heftige gevoelens’ worden gehangen, aldus Dekker. ‘Dat heet affectieve polarisatie. De progressief vindt de conservatief een bal, en andersom vindt de conservatief de progressief een naïeveling. Maar het gaat dieper. Je haat de ander. Je wil op sociaal vlak niets te maken hebben met iemand die een heel ander standpunt inneemt.’
Als je ook nog opvattingen aan elkaar breit die los van elkaar staan, is het hek van de dam. Dekker: ‘Ik weet hoe jij over de wolf denkt, dus dan weet ik ook hoe jij over abortus denkt, het klimaat en de multiculturele samenleving. Er worden zogezegd ideologische blokken gevormd. Nuances verdwijnen, waardoor mensen verder uit elkaar te staan. Dat wil je vermijden.’
Zonder protesten was de pietendiscussie niet op gang gekomen
Maar toch. Soms kan polarisatie enorm veel opleveren. Als het om maatschappelijke discussies gaat, moet je af en toe stevig inzetten op tegenstellingen, zegt Dekker. ‘Anders bereik je het lauwe publiek niet. Als je van begin af aan genuanceerd in het midden gaat zitten, leidt dat tot een zekere luiheid en weinig bereidheid van mensen om problemen op te lossen.’
Neem de acties van klimaatorganisaties. Dekker: ‘Ik zeg niet dat het een goede zaak is om je aan kunstwerken vast te plakken. Maar als het voor iedereen blijft bij de gedachte ‘we moeten eígenlijk meer voor het klimaat doen,’ en vervolgens de dagelijkse zorgen weer de overhand nemen? Dan kan het nodig zijn om de publieke opinie op een heftigere manier wakker te schudden.’
Tonkens vindt dat de tegenstellingen rond Zwarte Piet uiteindelijk vruchten hebben afgeworpen. ‘Volgens de algemene opinie was Zwarte Piet niet racistisch bedoeld, het was onschuldig en ach, het paste in een traditie. Tien jaar terug begonnen mensen heftig te protesteren, daartegen kwam wéér een protestbeweging. Het ging er hard aan toe, er zaten nare kanten aan. Maar het effect is dat de publieke opinie in korte tijd is veranderd. Als je nu als gemeente nog een intocht organiseert met pieten die zwart zijn, dan heb je wat uit te leggen. Dan ben je in het defensief.’
Polarisatie is volgens Tonkens nodig wanneer ‘er niet eens twee manieren zijn’ om naar een kwestie te kijken. ‘Als er sprake is van één vanzelfsprekende norm, dan is polarisatie productief. Je dwingt mensen opnieuw positie te kiezen. Om machtiger mensen te dwingen een probleem onder ogen te zien.’ Vervolgens is wel dialoog nodig om te voorkomen dat partijen niet verder polariseren en dat je via empathie en begrip naar gemeenschappelijkheid zoekt.’
Polarisatie – waar hebben we het eigenlijk over?Zoveel hoofden, zoveel zinnen, dat zijn we wel gewend. Ook denken in meerderheden en minderheden vinden we nog overkomelijk. Dat ondervindt iedereen aan den lijve, heel simpel al bij besluiten die genomen worden met meeste stemmen gelden.
Maar verdiepen de tegenstellingen zich, krijgt de emotie de overhand en voelt toegeven aan de ander als het opgeven van je identiteit, dan is sprake van polarisatie. Meestal heeft het woord betrekking op kwesties in de samenleving: zwarte piet, vaccinatie of oplossingen voor de stikstofproblematiek.
Behandeling van psychiatrische patiënten was nooit veranderd zonder protest
Ook de manier waarop Nederland naar zijn slavernijverleden kijkt, verandert. ‘Dat ging tussen ‘we moeten hier serieus opnieuw naar kijken’ versus ‘het is zo lang geleden, we waren er niet bij’. Groepen mensen uit Surinaamse en Antilliaanse gemeenschappen bleven persistent om erkenning en aandacht vragen. Met als resultaat dat onze blik naar het verleden in een paar jaar is gekanteld’, aldus Tonkens.
En vergeet niet dat burgers door de jaren heen steeds mondiger zijn geworden, zegt de Utrechtse hoogleraar. ‘In de jaren zeventig wilden mensen meer inspraak in bedrijven, het onderwijs, de zorg. Patiënten in de geestelijke gezondheidszorg bijvoorbeeld kwamen in het geweer omdat ze zonder hun toestemming platgespoten konden worden, of werden weggezet in een gesloten inrichting.’ Tegenwoordig is de relatie tussen arts en patiënt gelijkwaardiger. ‘Er is meer overleg met jou als patiënt over mogelijke behandelingen.’
Woede mobiliseert, vat Tonkens samen. ‘Sociale bewegingen komen vaak voort uit boosheid. Ze willen verandering teweegbrengen. En ja, dat gaat gepaard met veel wrijving en discussies in de samenleving.’
De experts zien wel verschillen tussen polarisatie van toen en nu. Tonkens: ‘Ik zie tegenwoordig vooral machteloze woede. Die hangt samen met grotere serieuze crises die in elkaar grijpen: de klimaatcrisis, het stikstofbeleid, de immigratiestroom. Mensen hebben het gevoel dat ze geen grip krijgen op wat er om hen heen gebeurt.’
‘Het kan nodig zijn om de publieke opinie op een heftigere manier wakker te schudden’
Maatschappelijke tegenstellingen zijn er altijd (geweest)
Hoe voorkom je dan dat polarisatie gierend uit de bocht vliegt? Sowieso door niet alles in een ‘polarisatieframe’ te stoppen, zegt Dekker. ‘Laatst zei een student tegen me: als ik geen topopleiding volg, kom ik niet aan een vaste baan en daardoor ook niet aan een woning. Die jongen zag dat als een enorme polarisatie tussen ‘jong’ en ‘oud’. Tja, zo kún je ernaar kijken, maar waarom benoem je dat als een strijd tussen twee groepen? Je kunt het ook als probleem schetsen waar we met zijn allen aan werken – ook de ouderen.’
Polarisatie is verder van alle tijden, meent Dekker. ‘Mensen ervaren misschien dat de tegenstellingen in de samenleving zijn toegenomen, maar dat is niet zo als je naar de hele bevolking kijkt. Het is belangrijk om daar niet te pessimistisch over te zijn.’
De Tilburgse hoogleraar onderzocht op basis van enquêtedata van de afgelopen vijftig jaar hoe verschillende bevolkingsgroepen – jong en oud, laag en hoog opgeleid, man en vrouw – tegen allerlei vraagstukken aankijken. ‘Dan zie je verschillen soms groter en soms kleiner worden, maar per saldo zijn mensen in ons land niet gepolariseerder gaan denken. Mensen zijn andersdenkenden ook niet meer gaan haten.’
Wel ziet hij dat mensen die ‘kosmopolitischer’ in het leven staan, ‘iets meer’ uiteen groeien met mensen die wat ‘meer moeite hebben met de multiculturele samenleving.’
Het is zaak om te zien waar polarisatie plaatsvindt, maar om er niet iets van te maken dat overal in doordringt. ‘Als je alles in termen van polarisatie interpreteert, maak je het steeds groter. Totdat er niets meer aan te doen is. Dat is gevaarlijk.’
Erkenning, je gehoord voelen: dát is belangrijk
Tonkens vindt dat – sociale – media hierin een rol spelen. ‘Daarin is vooral aandacht voor rampen, rellen en ruzies. Commerciële media zijn geneigd tegenstellingen aan te dikken en extremen in beeld te laten voor de kijkcijfers. Media moeten juist bijdragen aan het creëren van een gelijk speelveld. Hoor en wederhoor uitoefenen. Niet alleen de protesterende boer voor de camera halen, maar óók de minister of natuurorganisaties. Dat gebeurt te weinig.’
Wat ook helpt om polarisatie ‘in te dammen’, aldus Dekker: oog hebben voor de tegenpartij. ‘Met elkaar in gesprek gaan en zoeken naar oplossingen. Het is belangrijk dat iedereen daaraan mee kan doen, of zich in ieder geval goed vertegenwoordigd voelt.’
De overheid loopt volgens hem over de dagelijkse zorgen heen van grote groepen mensen. ‘Die voelen zich bedreigd door beleid. Dat zie je bij de boeren gebeuren. Mensen zijn eerder bereid iets op te offeren voor het maatschappelijk belang als ze zich erkend voelen, gehoord, gewaardeerd, maar ook financieel redelijk beloond. Discussies rondom het klimaat, de boerenprotesten… die kun je niet los zien van sociaal-economische verhoudingen in de maatschappij. Die zaken moet je veel meer met elkaar verknopen. Daarin zit ook een rol voor organisaties als VNO-NCW.’
Paul Dekker bracht onlangs de bundel Politieke polarisatie in Nederland uit, Evelien Tonkens is mede-auteur van En nou ik mag ik even! Burgerschap: wat is het en wat kun je ermee? Beide polarisatie-experts maken deel uit van de Adviescommissie ‘Versterken weerbaarheid democratische rechtsorde’, ingesteld op voorstel van het ministerie van Binnenlandse Zaken en onder leiding van Ahmed Marcouch, burgemeester van Arnhem.
10 historische voorbeelden van de opbrengst van polarisatie
Dankzij de patriotten...
...burgers meer macht
Nederland eind 18e eeuw: economie in het slop, een politiek corrupt systeem met stadhouder Willem V als hoogste gezagsdrager. In 1781 roepen patriotten via het pamflet ‘Aan het Volk van Nederland’ burgers op om hun aandeel in het landsbestuur op te eisen en zich tegen de orangisten te keren. Met hulp van het Franse leger wordt Willem V in 1795 afgezet. In 1798 worden de rechten van het volk in de ‘Staatsregeling voor het Bataafsche Volk’ vastgelegd – de voorloper van onze huidige grondwet. (Foto: Willem V)
Dankzij Aletta Jacobs...
...mogen meisjes studeren
De eerste feministische golf loopt van circa 1870 tot 1920. Vrouwenorganisaties strijden voor recht op gelijke scholing, een eigen inkomen en vrouwenkiesrecht. Feministe Aletta Jacobs is in 1871 de eerste vrouw die gaat studeren aan een universiteit. In 1894 ziet de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VvVK) het licht – met Jacobs als voorzitter –, drijver van verschillende demonstraties voor vrouwenkiesrecht. De grootste vindt plaats op 18 juni 1916; 18.000 vrouwen en mannen gaan dan de straat op. In 1919 krijgen vrouwen actief kiesrecht. Pas na 1956, als de ‘Wet handelingsonbekwaamheid’ is afgeschaft – mogen getrouwde vrouwen blijven werken, een bankrekening openen en zonder toestemming van hun man op reis. (Foto: Aletta Jacobs, 1907)
Dankzij de arbeidersbeweging...
...verbeterden de werkomstandigheden
Ellenlange dagen, belabberde lonen, gevaarlijke werkomstandigheden: arbeiders zijn er klaar mee. Rond 1870 beginnen ze zich te organiseren en krijgen arbeiders een stem. In 1901 bepaalt de Ongevallenwet dat medewerkers in gevaarlijke industriële bedrijven verzekerd zijn bij ongevallen. Na de Spoorwegstaking in 1903 breidt de regering de sociale wetgeving uit om onrust weg te nemen. In 1911 verschijnt een nieuwe Arbeidswet. Mannen mogen hooguit tien uur per dag werken en maximaal zes dagen in de week. Stukje bij beetje wordt de verzorgingsstaat uitgebreid. (Foto: Spoorwegstaking Amsterdam, 1903)
Dankzij de homobeweging...
...werd homoseksualiteit niet langer strafbaar gesteld
In januari 1969 demonstreren jonge homoseksuelen, lesbiennes en biseksuelen op het Haagse Binnenhof tegen discriminerende wetgeving. Homoseksuele contacten tussen 16 en 21 jaar zijn tot 1971 nog strafbaar. In 1994 treedt de Algemene wet gelijke behandeling in werking. Op 1 april 2001 wordt het eerste homo-huwelijk in Nederland gesloten.
Dankzij de Dolle Mina's...
...zijn vrouwen nu baas in eigen buik
Roze linten om urinoirs voor openbaar plasrecht, de bestorming van ‘mannenbolwerk’ Nyenrode: de acties van Dolle Mina zijn spectaculair. In 1972 demonstreren de jonge feministen voor ‘Baas in eigen buik’: haal abortus uit het Wetboek van Strafrecht. Sinds 1984 is abortus wettelijk toegestaan in Nederland. (Foto: Utrecht 1970)
Dankzij de studentenbeweging...
...hebben studenten nu inspraak
Roerige jaren op de Europese universiteiten, 1968 en 1969. Studenten eisen meer inspraak in het bestuur. In 1969 bezetten Nederlandse studenten de toenmalige Katholieke Hogeschool Tilburg. Een maand later volgt het Maagdenhuis, het bestuurscentrum van de Universiteit van Amsterdam. Wanneer de onlusten toenemen, laat de burgemeester het Maagdenhuis met harde hand ontruimen. In de jaren erna komt er meer medezeggenschap voor studenten. (Foto: Bezetting Maagdenhuis Amsterdam, 1969)
Dankzij de vredesbeweging...
...geen kruisraketten
Wie kent niet de affiche waarop een vrouw een raket wegschopt? Op 21 november 1981 stroomt Amsterdam vol. Meer dan 400.000 mensen demonstreren tegen de plaatsing van kruisraketten door de NAVO. De (politieke) gemoederen zijn dan al een tijdje verhit. Uiteindelijk wordt in Nederland geen enkele kruisraket geplaatst. (Foto: Demonstratie Den Haag, 1983)
Dankzij de protetsen van patiëntenorganisaties...
...meer rechten voor patiënten
Patiëntenorganisaties roeren zich in de jaren 70 van de vorige eeuw: waarom zijn de rechten van patiënten niet gelijkwaardig aan die van gezonde mensen? In 1981 rept de ‘Nota Patiëntenbeleid’ over de versterking van de rechtspositie van de patiënt. De Wet geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) van 1995 bepaalt dat patiënten toestemming moeten geven voor een behandeling, en daarover goed moeten worden geïnformeerd. (Foto: Ontruiming Dennendal Den Dolder, 1974)
Dankzij Kick Out Zwarte Piet...
...nu roet- en regenbogen
Quinsy Gario en Jerry Afriyie dragen tijdens de Sinterklaasintocht in Dordrecht in 2011 T-shirts met de leus: ‘Zwarte Piet is racisme’. Een golf van verontwaardiging én meelevendheid is het gevolg. In 2014 wordt Kick Out Zwarte Piet geboren. Inmiddels ziet de meerderheid van de Nederlanders toekomst voor een roetveeg- of regenboogpiet.
Dankzij aandacht vragen voor het slavernijverleden...
...nu andere inzichten en excuses
De onthulling van het Nationaal Slavernij Monument in 2002 betekent een eerste aanzet voor de erkenning van het slavernijverleden van Nederland. In de jaren erna worden omstreden standbeelden voorzien van een ‘disclaimer’. Surinamers en Antillianen kunnen hun achternaam veranderen als die uit het koloniale verleden stamt. Het kabinet is van plan om in december 2022 officiële excuses te maken voor het slavernijveleden van Nederland.
Op de hoogte blijven van onze beste artikelen? Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.
