Meer grondstoffen winnen in Europa: kan dat überhaupt?

Cruciale grondstoffen moeten in de EU gewonnen worden, niet uit China of Rusland. Zo worden we minder afhankelijk van buitenlandse rampen en crises. Het kan ook, maar moeilijke keuzes zijn onvermijdelijk. De weg naar minder afhankelijkheid in 3 obstakels.

Grondstoffen: afhankelijkheid is een risico

Met China in een covid-lockdown en de ingevoerde sancties tegen Rusland die Nederland afsnijden van Russisch olie en gas, komt steeds meer het besef dat de internationale handelsstromen ook een risico vormen. Zeker als het gaat om grondstoffen. De EU importeert immers 80 procent van haar grondstoffen en China levert maar liefst 59 procent van de Europese kritieke grondstoffen zoals koper, tin en aluminium. Voor zeldzame aardmetalen als samarium, europium en gadolinium, die nodig zijn in de hightechindustrie, ligt dat percentage zelfs nog een stuk hoger: 91 procent. Fosfor voor kunstmest komt bijna volledig uit Marokko.

Grondstoffen winnen in Europa: het kan

In heel Europa gaan stemmen op om zoveel mogelijk belangrijke grondstoffen binnen de eigen grenzen te winnen. Denk daarbij aan grondstoffen als metalen voor ict en accu’s, maar ook hout voor duurzaam bouwen en fosfaat als meststof voor de voedselteelt. Op die manier moet de econovmie minder afhankelijk worden van internationale handelsstromen en landen die (bijna) monopolies hebben op kritieke grondstoffen, zoals Rusland, China, Congo, Australië, Chili en Peru.

Lees hier meer over wat de EU doet aan het zekerstellen van kritieke grondstoffen

Die grondstoffen hebben we ook hard nodig de komende jaren omdat de overheid daadkrachtige voornemens voor verduurzaming, woningbouw en digitalisering heeft. Voor het functioneren van het bedrijfsleven is een stabiele toeleveringsstroom van grondstoffen en halffabricaten essentieel. Vrijwel alle belangrijke grondstoffen zitten ook in Europese bodem. Opinieblad Forum ging op onderzoek naar de mogelijkheden om de meest noodzakelijke grondstoffen voortaan(weer) wel in de EU te kunnen winnen. Dit is wat we ontdekten.

Welke grondstof? Zeldzame aardmetalen

Obstakel: angst voor aantasting van de natuur door winning

Oplossing: milieuvriendelijker winnen

Het is vaker gezegd: de zeldzame aardmetalen die zo belangrijk zijn voor de hightechindustrie zijn niet zeldzaam. De metalen worden in kleine hoeveelheden gebruikt voor computerchips, beeldschermen, spaarlampen, elektrische auto’s en windturbines. Kleine hoeveelheden die cruciaal zijn voor moderne industrie en energievoorziening. Buiten de EU zijn deze grondstoffen wel makkelijker en goedkoper te winnen. Zo importeert Europa op dit moment meer dan 90 procent van alle zeldzame aardmetalen vanuit China. Maar in het Spaanse Matamulas zit volgens de EU-onderzoeksgroep EURARE voldoende om een derde van de Europese behoefte in de grond. Probleem? Ze liggen in de natuur. Ook in Groenland en Zweden liggen velden met diverse soorten gewilde aardmetalen. En ook daar speelt angst voor aantasting van natuur. Verder in Scandinavië liggen platina en nikkel in de grond en in Polen zit op iets meer dan een kilometer diepte koper. In de EU is het nu extreem moeilijk om een mijn te openen. Politiek en maatschappelijk is er veel weerstand tegen en het vergunningentraject is zwaar. Veel mijnbouwervaring is inmiddels verdwenen bij overheden. Daarom gaan mijnbouwbedrijven liever buiten de EU aan het werk. Het is volgens Mike Buxton, onder­zoeker bij TU Delft, wel begrijpelijk dat mensen liever geen mijn in de buurt willen. Hij ziet veel in het stimuleren van milieuvriendelijker winnen. Daar zijn al wel aanzetten toe gegeven en de EU heeft vier pilotprojecten in gang gezet. ‘We hebben die metalen wel nodig voor de energietransitie’, zegt Buxton.

Welke grondstof? Metalen (met behulp van terugwinning uit afval)

Obstakel: regels die terugwinning duur maken

Oplossing: regeldruk verminderen

Misschien verbazingwekkend, maar belangrijke bronnen van metalen liggen gewoon in onze eigen kliko. Van de ruim vijfhonderd kilo huishoudelijk afval die elke Nederlander jaarlijks produceert, wordt 60 procent gerecycled en 40 procent verbrand. De anderhalf miljard kilo as die overblijft na verbranding wordt hergebruikt in de wegenbouw. Jammer, want die as is rijker aan koper dan de meeste kopermijnen. Volgens de Europese Raw Materials Alliance (ERMA), een samenwerkingsverband van tientallen Europese bedrijven, kost het 1,7 miljard om ongeveer 20 procent van de belangrijke grondstoffen die we nodig hebben uit Europees afval terug te winnen. Dat kan lonen. Vijfenzeventig van de 118 elementen van het periodiek systeem zitten in de iPhone, om maar eens wat te noemen. Het probleem is niet zozeer het ‘mijnen’ zelf, maar vooral regels die urban mining, ‘stadsmijnen’, (onnodig) duur maken, zegt Otto Friebel, directeur van Branchevereniging Breken en Sorteren (BRBS). Gerecyclede grondstoffen moeten een goedkoper alternatief vormen, maar recyclers worden volgens Friebel gedwongen om investeringen te doen die hun eindproduct duurder maken dan de ‘primaire grondstof’. Potentiële klanten willen de duurdere hergebruikte materialen niet. ‘Het behalen van de volledig circulaire economie in 2050 wordt volledig onderuit gehaald’, aldus Friebel.

Welke grondstof? Grind

Obstakel: vergunningverlening

Oplossing: vergunningen weer afgeven

Niet alle belangrijke grondstoffen die schaars worden, zijn metalen. Langs de oevers van de Nederlandse rivieren ligt het begin van een majeur probleem. De grindwinning, nodig voor het maken van beton bijvoorbeeld, stokt. Burgers en gemeenten klagen steen en been dat het voor eigen inwoners onmogelijk wordt om een betaalbare woning te vinden. Het kabinet wil daarom een miljoen huizen bouwen. Tel daar nog wegen, bruggen en andere infrastructuur bij en het is duidelijk dat er heel wat gebouwd moet worden. De helft van het in Nederland benodigde grind komt nu van eigen bodem, maar van veel winprojecten is het einde in zicht. Nieuwe vergunningen om grind te winnen in de uiterwaarden worden steeds moeilijker afgegeven door de provincies, ondanks de al lang geldende plicht tot het achterlaten van een mooi landschap. Als ze afgegeven worden, duurt het vijf tot tien jaar voordat de grindwinning echt kan beginnen.

Binnen 5 jaar een tekort aan zand en grind

‘Binnen vijf jaar komt er zo een tekort aan zand en grind’, zegt Leonie van der Voort, directeur van branchevereniging Cascade eerder dit jaar in een reportage van EenVandaag. Meer importeren uit buurlanden als België of Duitsland vindt ze een raar alternatief. ‘Het mag dus overal, behalve in Nederland’, concludeert ze. En het buitenland heeft het eigen grind hard nodig voor eigen bouwplannen.’ Hergebruik is (nog) geen optie, voorlopig bouwen we meer dan we slopen. Zelfs in het meest optimistische scenario is maximaal 20 procent van de vraag uit her­gebruik mogelijk. ‘Er is geen overzicht, geen regie’, zegt Van de Voort.

Welke grondstof? Fosfor

Obstakel: bestaande regelgeving

Oplossing: grondstof niet als afval zien, maar als herbruikbare grondstof

Met onze urine wordt een stukje voedsel­zekerheid weggespoeld. Dat willen de waterzuiveringsbedrijven veranderen door fosfor uit het afvalwater te winnen. Er wordt al volop geëxperimenteerd. Zo promoveerde Marissa de Boer op dit onderwerp en zij staat inmiddels aan het hoofd van SusPhos, dat technologie ontwikkelt om uit afvalwater struviet te winnen, een fosforverbinding die als meststof gebruikt kan worden. Is dat nodig? Zeker wel. Zonder fosfor zou de landbouw de helft van de huidige voedselproductie realiseren. Bijna alle fosfor komt uit Marokko en omgeving. En het is een grondstof waarvan het einde in zicht komt. Met een economie die voor een belangrijk deel draait op het verbouwen van groente en fruit, wordt dat een probleem voor Nederland. Alternatieve bronnen om de hoek zijn dus erg aantrekkelijk. Nederlands afvalwater kan volgens De Boer 275 procent van de Nederlandse vraag voor kunstmest dekken. Er zijn nog wel een paar problemen. De belangrijkste: struviet uit afvalwater wordt door de overheid nog steeds gezien als afval en niet als grondstof, dus mag het niet zomaar hergebruikt. ‘De toepassing van circulaire grondstoffen wordt daarmee in feite strenger beoordeeld in vergelijking met primaire grondstoffen’, concludeert De Boer.

Op de hoogte blijven van onze beste artikelen? Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.

Hout: zorg voor productiebossenVolgens Paul van den Heuvel, directeur van de brancheorgani­satie voor importeurs en groothandelaren van hout voor de bouw, is er hout genoeg in de Europa. Zo’n 90 procent van het hout dat in Nederland wordt gebruikt is Europees. De verduurzamingsplannen om meer met hout te bouwen zijn geen probleem, dat gaat niet ten koste van de bossen in Europa.
Die groeien namelijk al jaren met een houten woning per seconde door milieuvriendelijke aanplant. Er is een maar. ‘We willen allemaal iets van het bos’, zegt Van den Heuvel. ‘Natuur, recreatie, speelgoed, meubels, CO2-opslag, bouwmateriaal. Hout voor huizen komt uit productiebos en dat is iets anders dan ‘natuurlijk bos’. Kap kun je daar dus niet zien als natuur­vernietiging, maar oogsten van een hernieuwbaar product.
Dat productiebos moet ook ergens staan om zichzelf duurzaam aan te kunnen vullen. In de Nationale Bossenstrategie van het ministerie van LNV uit 2021 staat dat er in Nederland honderdduizend vierkante meter bos bij moet komen’, zegt Van den Heuvel ‘De vraag die nu nog op tafel ligt is: waar?’